Over de boekenhouder

In het Boeken troef!-project bouwen we in 20 scholen aan een motiverende leesomgeving binnen een breed leesnetwerk waarbinnen veel aandacht gaat naar het (begeleid) vrij lezen, samen lezen en voorlezen als leesstimulerende activiteiten en dit op alle onderwijsniveaus, van kleuter over lager naar secundair onderwijs. We zetten in op rijke gesprekken die vertrekken vanuit de inhoud van de boeken, maar aanknopen bij de ervaringen van de leerlingen om de leesmotivatie te verhogen, en tegelijk ook de kennis van en waardering voor het Nederlands te bevorderen. De scholen zijn verspreid over de gemeenten Aalst, Anderlecht, en Denderleeuw, drie verstedelijkte gemeenten met veel meertalige en kansarme leerlingen. Het project richt zich op scholen uit de verschillende netten met kleuter-, lager of secundair onderwijs, en beoogt duurzame kennisdeling en samenwerking tussen scholen en bibliotheken in deze gemeenten. Hiermee willen we bijdragen tot een succesvolle schoolloopbaan voor de leerlingen uit deze gemeenten.

De acties van het leesproject Boeken troef! worden gekaderd in het leesbeleid van de school, dat aan het begin van het leesproject in kaart wordt gebracht aan de hand van de leesscans Leesnetwerk en Krachtige en motiverende leesomgeving ontwikkeld in een onderzoeksproject van ODISEE, AP-UGent, Iedereen Leest, Stichting Lezen en de Nederlandse Taalunie. 

Op elke projectschool zullen boeken troef zijn, en daartoe wordt samengewerkt met sterke leespartners. Vooreerst is er de samenwerking met de plaatselijke bibliotheek vanuit de idee ‘bib in de klas – klas in de bib’. De bibliotheekmedewerker en betrokken schoolverantwoordelijken (het kernteam) gaan samen met de projectmedewerker van ODISEE in gesprek over hoe de bib de school kan ondersteunen in de uitbouw van een prikkelende, motiverende leesomgeving (boekenbox, leesplek in de bib, bibbezoek, kinderen helpen bij boekenkeuze, boekenhoek, leesplek ...). Daarnaast wil Boeken troef! op elke school werk maken van motiverende leesactiviteiten binnen een aantrekkelijke en krachtige leesomgeving. Afhankelijk van het onderwijsniveau wordt in het eerste projectjaar gekozen voor een specifieke methodiek: hetzij van De Boekenhouder (kleuteronderwijs), hetzij van het Samen Lezen (lager en secundair onderwijs). In het tweede projectjaar komen deze onderwijsniveaus en initiatieven samen in de activiteit van het duolezen.

Jaar 1

Aangezien al op zeer jonge leeftijd belangrijke fundamenten worden gelegd voor het latere lezen (Vernooy 2007) focussen we in Boeken troef! met De Boekenhouder op alle leerkrachten van de deelnemende kleuterscholen. Een cruciaal principe tijdens het leesproject De Boekenhouder is het bottom-up werken: de projectmedewerker vertrekt van de noden van de leerkracht en zijn/haar klas en schoolcontext, met een focus op uiteindelijke zelfsturing van de betreffende kleuteronderwijzer(es) en zijn/haar team.

Per kleuterafdeling nemen in eerste instantie telkens minstens twee leerkrachten deel aan het project. Via een coachingstraject-op-maat worden in een tweede beweging ook de andere leerkrachten bij het leesproject De Boekenhouder betrokken. De twee leerkrachten krijgen twee dagen opleiding tijdens dewelke ze de kenmerken van een rijke boekenomgeving voor kleuters leren kennen en ze hun eigen kleuterklas op dat vlak screenen; en maken ze kennis met inspirerende voorbeelden.

Vervolgens worden ze begeleid om de boekenomgeving in hun kleuterklas te verrijken. Deze opleiding werd ontwikkeld in een vorig project van ODISEE i.s.m. de stad Aalst, en is gebaseerd op de kenmerken van een rijke geletterde omgeving zoals omschreven in het internationaal gerenommeerde screeningsinstrument ELLCO – Early Language & Literacy Classroom Observation (Smith & Dickinson, 2002).  De bibliotheek is ook een partner in dit leesproject: samen met de projectmedewerker wordt gezocht hoe het boekenaanbod van de bib afgestemd kan worden op de noden van de kleuterschool, leerkracht en kinderen.

Van elke basisschool en secundaire school wordt één leerkracht opgeleid tot leesbegeleider volgens de methodiek van het ‘shared reading’.  Shared reading werd ontwikkeld  door Jane Davis binnen The Reader Organisation (TRO, UK) en blijkt een beproefde methodiek te zijn om in verdiepende interactie te gaan rond een literaire tekst (Langdon, E., et al., 2015). In een samen lezen-sessie wordt  een meer gelaagd, literair verhaal en gedicht voorgelezen aan een kleine groep lezers (maximaal 12). Deelnemers kiezen of ze de tekst meevolgen op papier (iedereen heeft een kopie van de tekst of het boek) of gewoon door te luisteren.  Tussenin last de leesbegeleider enkele pauzes in om de groep de kans te geven te reageren op wat voorgelezen werd. Persoonlijke betekenisverlening staat hierbij centraal. Na de interactie gaat de leesbegeleider verder met het verhaal. Op het einde sluit hij/zij af met een gedicht. Naast betekenisvolle interactie en kwaliteitsvolle literatuur vormt de veilige en gezellige leesomgeving een belangrijk element. De opleiding tot leesbegeleider gebeurt door Het Lezerscollectief, één van de partners voor Boeken troef! en officiële partner van TRO.  Na de (driedaagse) opleiding gaan de leerkrachten met de methodiek aan de slag in hun school. Via intervisie met Het Lezerscollectief worden ze hierin ondersteund. Ondersteuning krijgen ze ook van de bibliotheekmedewerker. Per bibliotheek volgt immers ook één bibmedewerker de opleiding. Zo kan hij/zij nadien de scholen ondersteunen in hun zoektocht naar geschikte teksten en kan er een leesgroep opgestart worden binnen de bib.

Jaar 2

In het tweede projectjaar lopen de leesbeleidsacties, aangezet in het eerste werkjaar, verder (leesgroepen, verrijkte leesplekken, werken aan een breed leesnetwerk, (begeleid) vrij lezen en voorlezen structureel verankeren in het leesbeleid). Daarnaast is er per onderwijsniveau een nieuw accent én worden er bruggen geslagen tussen de verschillende onderwijsniveaus.

In de kleuterschool verschuift het accent van een goed verrijkte boekenhoek en boeken in alle hoeken naar kwaliteitsvolle interactie over en vanuit boeken alsook naar interactief voorlezen en vertellen. Tijdens een (derde) opleidingsdag komen thema’s als verhaalkeuze, taalstimulerende activiteiten, (herhaald) interactief vertellen en voorlezen en differentiatie aan bod. Daarnaast wordt het kernteam aangemoedigd en ondersteund om hun expertise met collega’s te delen in functie van een duurzame verankering van de leesmotivatie-interventies. De projectmedewerker ondersteunt hiervoor de leerkrachten in hun dagelijkse klaswerking.

In het lager en secundair onderwijs gaat in dit tweede jaar de meeste begeleiding en ondersteuning naar een verrijkte vorm van duolezen. Per secundaire of basisschool wordt (of worden) een groepje (of groepjes) leerlingen opgeleid tot leesbegeleider volgens de samen lezen-methodiek. Hiermee willen we inspelen op de bestaande verschillen in leesmotivatie en leesgedrag van leerlingen. De leerling-voorlezer (in Boeken troef! de boekentroever genoemd) is een leerling die veel en graag leest, die autonoom gemotiveerd is en die in jaar één al deelnam aan een leesgroep. Deze leerlingen kiezen dus in grote mate zelf voor deze activiteit. Elk van deze boekentroevers wordt gekoppeld aan een kind dat jonger en minder gemotiveerd is voor lezen (in Boeken troef! de boekenproevers genoemd). Deze boekenproevers worden aangedragen door leerkrachten van het team of door leerkrachten van een nabije school, waardoor niet alleen meer en meer leerkrachten bij het project betrokken geraken, maar waardoor ook de schotten tussen kleuter en lager en secundair en/of tussen graden binnen een onderwijsniveau neergehaald worden. Leerlingen van de lagere school lezen dan bijvoorbeeld voor aan kinderen van de kleuterschool. De bedoeling is om ook van de boekenproevers, boekentroevers te maken. Het brede leesnetwerk, versterkt in jaar 1 van het leesproject, blijft ook hier een belangrijke rol spelen: bibliotheekmedewerkers ondersteunen de boekentroevers met een boekenaanbod op maat. Om van dit duolezen een structurele actie binnen het leesbeleid te maken, volgt ook één leerkracht deze opleiding. Na het beëindigen van het Boeken troef!-project kan hij/zij nieuwe groepjes leerlingen opleiden en begeleiden.  Deze vorm van duolezen is gebaseerd op één van de scholenprojecten van The Reader Organisation: ‘The Reading Revolutionaries’, en wordt naar de Vlaamse context vertaald door Het Lezerscollectief.

Als afsluiter van Boeken troef! wordt in elke bib op het einde van het tweede projectjaar een feestelijke afsluiter georganiseerd voor alle betrokken kinderen en leerkrachten: iedereen krijgt een Boeken troef!-certificaat. Uiteraard wordt er voldoende tijd vrijgemaakt om het project te evalueren met het oog op een duurzame samenwerking tussen scholen en bibliotheken.

Uit verschillende studies blijkt dat autonoom gemotiveerde leerlingen het beter doen op begrijpend leestesten dan gecontroleerd gemotiveerde leerlingen. Precies omdat dit ‘lezen uit eigen beweging’, dit ‘lezen met goesting’ zo hard samenhangt met de algemene taalontwikkeling (zie o.m. Mol en Bus, 2011) en dus indirect ook met schoolsucces, willen we met Boeken troef! op alle onderwijsniveaus de kaart trekken van het verhogen van de autonome leesmotivatie van kinderen.

De keuze om in projectjaar 1 werk te maken van een krachtige en motiverende leesomgeving (hetzij via het project De Boekenhouder, hetzij via de samen leesgroepen) in samenwerking met de uitbouw van een breder leesnetwerk (school in de bib – bib in de school) en om in projectjaar 2 in te zoomen op motiverende activiteiten in die leesomgeving (het duolezen, kwaliteitsvolle interactie over en met boeken in alle hoeken van de kleuterschool) biedt de betreffende scholen en bibliotheken grote voordelen:

• Elke school denkt dankzij de leesscan na over, en maakt werk van, de opzet van een duurzaam leesbeleid;
• Elke school smeedt een duurzaam (breed) leesnetwerk met de lokale bibliotheek, of dit netwerk wordt verder uitgebouwd en bestendigd;
• Op alle scholen komt er – dankzij het verbrede leesnetwerk – een duurzaam en kwaliteitsvol boekenaanbod;
• Leerkrachten worden versterkt in het inzetten op betekenisvolle interactie over en met boeken. Op die manier wordt er onmiddellijk gewerkt aan de sleutel ‘interactie’ van een effectief leesbeleid (VLOR, Gobyn et al., 2019);
• Op alle scholen wordt doorheen de verschillende acties van Boeken troef! ingezet op de basis van effectief leesonderwijs, met name op de autonome leesmotivatie van leerlingen, met voldoende oog voor succeservaringen van de leerlingen en leerkrachten.

Gobyn et al. (2019). “Sleutels voor effectief begrijpend lezen”. Brussel: VLOR.

Langdon, E., et al. (2015). “The intrinsic value of the reader organisation’s shared reading scheme”. Liverpool: CRILS Liverpool University.

Mol, S.E. & Bus, AG (2011). “Lezen loont een leven lang”. In Levende Talen Tijdschrift, Jrg. 12, nr. 3, pp. 2-15.

OECD (2010), PISA 2009 Results: “What Students Know and Can Do – Student Performance in Reading, Mathematics and Science (Volume I)”, via http://dx.doi.org/10.1787/9789264091450-en .

OECD (2019), PISA 2018 Results (Volume I): “What Students Know and Can Do”, opgehaald via https://www.oecd.org/publications/pisa-2018-results-volume-i-5f07c754-en.htm , juni 2020.

Smith, M. W., & Dickinson, D. K. (2002). Early Language & Literacy Classroom Observation (ELLCO) Toolkit, Research Edition [with] User's Guide.

TIMSS & PIRLS International Study Center. International Association for the Evaluation of Educational Achievement (IEA) (2016). “Progress in International Reading Literacy Study (PIRLS)”. Chesnut Hill, USA: Boston College.

Vernooy, K. (2007). “Effectief leesonderwijs nader bekeken. Technisch lezen, woordenschat en leesstrategieën”. PO-raad: Utrecht.

‘De Boekenhouder’ wordt gedragen door heel wat vrouw- en mankracht. Het project is officieel 'afgelopen', de website wordt verder onderhouden en aangevuld met ervaringen, good practices ... 

In dit project was er een sterke wisselwerking tussen enerzijds de projectmedewerkers, de leerkrachten van de betreffende scholen, laatstejaarsstudenten Educatieve Bachelor Kleuteronderwijs Odisee (die er hun bachelorproef of een onderwijs-innovatief project rond uitwerkten), en anderzijds de resonantieraad: een multidisciplinaire stuurgroep bestaande uit experten in taalonderwijs bij kleuters uit kwetsbare gezinnen, experten in leesbevordering, experten in het bijscholen van leerkrachten en scholen, experten inzake kansarmoede, een bibliotheekmedewerker … Bij het verder uitbouwen van deze website, wordt een gelijkaardige wisselwerking nagestreefd tussen de verschillende actoren. 

Aarzel niet om zelf ook deel uit te maken van ‘De Boekenhouder’ ...  

... door je ervaringen te delen op deze website! Dat kan je doen via ‘Publiceren  of contacteren’. Het doel is deze website blijvend te vullen met inspirerende ideeën voor het werken met kleuters en boeken. 

Hier kan je terugvinden welke medewerkers er tot nu toe allemaal achter ‘De Boekenhouder’ verscholen zaten (en zitten):

Acht leerkrachten uit drie kleuterscholen, en hun directies:

• Kristine Van Neyghem (DvM Aalst)
• Karen Tielemans (DvM Aalst)
• Heidi Blancquaert (DvM Aalst)
• Nathalie De Gols (DvM Aalst)
• Ellen Schokkaert (De Notelaar, Aalst)
• Kelly Meert (De Notelaar, Aalst)
• Dina Ben Ayad (De Nieuwe Arend, Aalst)
• Cathy Manolo (De Nieuwe Arend, Aalst)
• Jeroen Van Der Heyden (directeur DvM Aalst)
• Elke D’Haeseleer (directrice De Nieuwe Arend)
• Sylvia Vanden Eeden (directrice De Notelaar)

Resonantieraad:

• Ann Martin – Studiegebieddirecteur onderwijs – Odisee, de co-hogeschool (campus Aalst, Brussel, Dilbeek, Sint-Niklaas)
• Annemie Hayemal – Voorzitster LOP (Lokaal OverlegPlatform BaO) Aalst
• Christel Van Vreckem – Expert in begrijpend lezen, dyslexie, lees- en spellingtests, spelling, voorbereidende lees- en spellingvaardigheden - Arteveldehogeschool
• Conny Tielemans – Vertelster, lesgeefster in het deeltijds kunstonderwijs: woordatelier en storytelling
• Els Mertens – Opleidingshoofd Educatieve Bachelor Kleuteronderwijs en Lager Onderwijs - Odisee, de co-hogeschool (campus Brussel)
• Esther den Doelder – Logopediste
• Evelien Gheeraert – docent taal Educatieve Bachelor Kleuteronderwijs en Lager Onderwijs - Odisee, de co-hogeschool (campus Aalst en Brussel)
• Goedroen van Lunenburg – Pedagogisch adviseur OVSG, voormalig taalcoach dienst Onderwijs stad Aalst
• Helena Taelman – Onderzoeker en blogger op Kleutergewijs.be, docent taal Educatieve Bachelor Kleuteronderwijs - Odisee, de co-hogeschool (campus Aalst)
• Ine Callebaut – Docent taal Educatieve Bachelor Kleuteronderwijs – Odisee, de co-hogeschool (campus Aalst)
• Inge Umans – Leesbevorderaar, http://www.rodedraad.be/
• Isabelle De Wuffel – Coördinator Kinderarmoedebeleid / regie lokaal sociaal beleid – Stad Aalst
• Johan De Wilde – Lerarenopleider , onderzoeker en lid van de cel onderwijsontwikkeling en innovatie –- Odisee, de co-hogeschool (campus Aalst en Brussel)
• Lien Hemerijckx – ART BASICS FOR CHILDREN, Brussel
• Lieve Van Den Eeckhout – coördinator flankerend onderwijsbeleid – Stad Aalst
• Marlies Algoet – Lector en onderzoeker taal, coördinator PG Leescoach, Toverbosser – Educatieve Bachelor Kleuteronderwijs en Lager Onderwijs – Odisee, de co-hogeschool (campus Aalst en Brussel)
• Mia Annaert – Pedagogisch begeleider en nascholer, Dienst Curriculum & vorming – Team basisonderwijs, Katholiek Onderwijs Vlaanderen
• Nicoleta Vandeputte – Coördinator Huis van het Kind Anderlecht, voormalig coördinator consultatiebureaus Kind en Preventie Brussel
• Pieter Tijtgat – Onderzoeksverantwoordelijke Onderzoeksgroep Onderwijs, Coördinator Wetenschapscommunicatie – Odisee, de co-hogeschool (campus Aalst, Brussel, Sint-Niklaas, Gent)
• Sarah Steinhauer – Deskundige jeugdcollectie Stedelijke bibliotheek Utopia, Aalst
• Saskia Timmermans – Docent Nederlands – Educatieve Bachelor Lager Onderwijs – Odisee, de co-hogeschool (campus Aalst)
• Tania Van Acker – Kennismedewerker vroege geletterdheid, inclusie en onderwijs – Iedereen Leest

De bijeenkomsten van de resonantieraad werden gepiloteerd door Lieve Van Severen en Jaantje Verbruggen.

Derdejaarsstudenten Educatieve Bachelor Kleuteronderwijs – Odisee, de co-hogeschool:

(campus Aalst en campus Brussel)

De onderwijsinnovaties ‘word boekenleerkracht’ van studenten Educatieve Bachelor Kleuteronderwijs – Odisee, de co-hogeschool, onder begeleiding van Ine Callebaut en Lieve Van Severen:

• Alexandra Schellinck
• Amber Meersman
• Amber Nevens
• Amber Vanbever
• Caro Debolle
• Céline Mons
• Ellen Bosmans
• Febe Van Rossem
• Jolien Bosmans
• Karlien De Rop
• Saskia Himeleers
• Tatiana van der Maelen

De bachelorproeven van studenten Educatieve Bachelor Kleuteronderwijs – Odisee, de co-hogeschool, onder begeleiding van Jaantje Verbruggen:

• Jenne Bettens
• Jolien Lanin
• Kelly Poivre

Ontwerp logo:

De jonglerende boekenhouder zélf werd ontworpen door Ruth Van Wichelen.

Ontwerp website:

De website werd opgebouwd en vormgegeven door Carlo Van den Bunder – Web-Interface  Ontwikkelaar – Odisee, de co-hogeschool.

Een speciale dank aan:

Algemene ondersteuning project:

Lieve Van Severen – Docent Nederlands, onderzoeker Klank klaar voor de leesstart – Educatieve  Bachelor Kleuteronderwijs – Odisee, de co-hogeschool (campus Aalst).

Project(bege)leider, redactie, website:

Jaantje Verbruggen – Lerarenopleider - expertise taal & taalontwikkelend lesgeven in de kleuterklas;  ECO of ETEN (European Teacher Education Network) (TIG: creative storytelling); coördinator Boekenbende aan Huis; projectleider De Boekenhouder; projectleider Boeken troef! – Educatieve Bachelor Kleuteronderwijs – Odisee, de co-hogeschool (campus Brussel).